Co to są Schematy w ujęciu J. Younga?

Terapia Schematów to podejście terapeutyczne opracowane przez Jeffrey’a Younga i jego współpracowników, w latach 90 XX wieku.

Ten nurt psychoterapii łączy elementy terapii poznawczo-behawioralnej, terapii psychodynamicznej, terapii Gestalt, podejścia humanistycznego oraz teorii przywiązania Bowlby’ego. Celem terapii jest identyfikacja i zmiana destrukcyjnych schematów, które wpływają na myślenie, emocje i zachowania pacjenta.

Schematy w psychoterapii to głębokie wzorce myślenia, emocji i zachowań, które kształtują się w okresie dzieciństwa i wczesnej młodości w wyniku doświadczeń z opiekunami i otoczeniem. Schematy te wpływają na to, jak postrzegamy świat, siebie i innych ludzi, oraz jak reagujemy na różne sytuacje życiowe. Są to trwałe, nieświadome struktury, które mogą być adaptacyjne lub nieadaptacyjne. Destrukcyjne/nieadaptacyjne schematy mogą prowadzić do różnych problemów emocjonalnych, takich jak zaburzenia osobowości, lęki, depresja czy trudności w relacjach z innymi.

„Aktywacja schematu oznacza wdarcie się przeszłości do teraźniejszej świadomości”

(Roediger, Stevens, Brockman, 2021).

W psychoterapii schematy są analizowane, aby zrozumieć ich wpływ na aktualne problemy pacjenta. Terapeuta pomaga pacjentowi rozpoznawać, kwestionować i modyfikować niekorzystne schematy oraz tworzyć zdrowsze wzorce myślenia i zachowania.

Aktualnie wyodrębniono 18 schematów, które były badane w ciągu ostatnich dwudziestu lat. Jeffrey E. Young podzielił je na pięć kategorii, zwanych obszarami schematów. Wyznaczają je niezaspokojone potrzeby, których niezaspokojenie prowadzi do powstania danej grupy schematów.

Obszar: rozłączenie i odrzucenie związany jest z potrzebami bezpieczeństwa, empatii, zrozumienia, stabilności, troski, co manifestuje się trudnościami w sferze przywiązania. Dzieciństwo charakteryzowało się zazwyczaj chłodem, nieprzewidywalnością, impulsywnością (wybuchami), a nawet przemocą czy zaniedbaniem.

1. Schemat Opuszczenie/Niestabilność Więzi: Przewidujesz, że możesz stracić każdą osobę, do której jesteś przywiązany/a emocjonalnie. Spodziewasz się opuszczenia tak, jak miało to miejsce w dzieciństwie. Ważne relacje czy związki, prędzej czy później się rozpadną, a ludzie i tak cię zostawią. Ważne osoby- choćby zaangażowane i troskliwe, jawią się jako nieprzewidywalne, zawodne. Przewidujesz, że i tak zostaniesz sam/a, a inni prędzej czy póżniej znikną z twojego życia.

2. Schemat Nieufność/Nadużycie: Jesteś przekonany/a, że ludzie finalnie i tak, w taki czy inny sposób będą cie wykorzystywać i okłamywać. Stajesz się podejrzliwy/a w relacjach, nie ufasz nikomu. Spodziewasz się oszukania, zmanipulowania czy upokorzenia. W związku z tym bardzo trudno jest ci otworzyć się w relacjach.
3. Schemat Deprywacji Emocjonalnej: Całym/ą sobą wierzysz, że twoje potrzeby emocjonalne nie zostaną zaspokojone. Dotyczą one szczególnie bliskości, troski, empatii, ciepła, ochrony czy czułości. Moglo bardzo brakować ci rodzicielskiego wsparcia, lub nawet podstawowej opieki. Nawet jeśli obecnie doświadczasz wielu przejawów troski i zaineresowania, a przykład od strony partnera, jesteś czujny i szczególnie uważny/a na to, czego nie uda się zaspokoić.
4. Schemat Wadliwości/Wstydu: Jestes przekonany, że nie warto cię kochać. Czujesz, że gdy tylko ktoś pozna cię naprawdę i odkryje twoje wady, przekona się, że nie jesteś wart miłości czy uwagi, nie zasługujesz na nią. Nadmiernie przejmujesz się oceną innych, jesteś wyczulony/a na punkcie własnych błędów i postępowania, czemu naturalnie często towarzyszy wstyd.
5. Schemat Izolacja Społeczna/Wyobcowanie: Jeśli nie czujesz się nigdzie częścią grupy: w rodzinie, wśród znajomych czy w pracy, czujesz się wyizolowany, odstający od innych oraz nigdzie nie pasujesz- prawdopodobnie to twój schemat. Masz poczucie wyobcowania i najprawdopodobniej brakuje ci poczucia przynależności.

Obszar: osłabiona autonomia i brak dokonań, wiąże się z przekonaniami o tym, że nie pitrafisz samodzielnie funkcjonować, a otoczenie nie pozwoli ci na separację, autonomię, własne decyzje, czy osiągnięcie czegoś ważnego dla ciebie. Środowisko rodzinne charakteryzuje nadopiekuńczość, brak wspierania niezależności dziecka, brak wzmacniania jego sukcesów, co prowadzi do osłabienia jego pewności siebie.

1. Schemat Zależność/Niekompetencja: Nie czujesz się zdolny do tego, żeby wziąć na siebie obowiązki, brakuje ci pewności siebie, poczucia sprawstwa czy skuteczności. Możesz czuć bezradność przy podejmowaniu decyzji, lub w kontekście zmian, nie potrafisz samodzielnie funkcjonować. Czujesz, że nie poradzisz sobie bez wsparcia innych.
2. Schemat Podatność na Zranienie/Zachorowanie: Jesteś przekonana/y że w każdej chwili może się zdarzyć soć strasznego czy nieprzewidywalnego: choroba, załamanie fizyczne/psychiczne, katastrofa czy inne nagłe zdarzenia. W związku z tym podejmujesz nadmierne środki ostrożności, żeby uniknąć zagrożenia, żeby się uchronić przed możliwymi złymi wydarzeniami.
3. Schemat Uwikłanie/Nie w pełni rozwinięte Ja: Jeśli nadmiernie angażujesz się w relacje z rodzicami czy opiekunami, albo z jednym z nich, to może prowadzić do uniemożliwienia rozwoju twojej własnej, odrębnej tożsamości. Możesz mieć poczucie, że nie istniejesz bez drugiej osoby a wszystkie decyzje muszą być podjęte wspólnie, co charakteryzuje się nawet emocjonalną fuzją, czyli „zlaniem” z opiekunem. W efekcie nie wiesz jakie są twoje własne potrzeby lub cele, marzenia.
4. Schemat Porażki: Porównujesz się i jesteś przekonany/a, że twoje osiągnięcia czy rozwój w jakiejkolwiek dziedzinie, nigdy nie dorównają innym. Jesteś przekonany/a o swojej niekompetencji, braku talentu czy wiedzy. Czujesz się głupszy/a od innych, bezwartościowy/a. Nie podejmujesz działań, by rozwinąć się czy zmienić coś w ważnych obszarach, ponieważ przewidujesz, że i tak ci się nie uda.

Obszar: uszkodzone granice wiąże się z trudnościami w respektowaniu ograniczeń, podejmowaniu odpowiedzialności oraz problemem w realizacji długoterminowych celów. W rodzinie brakowało zasad, naturalnych ograniczeń, konfrontacji, uczenia określania oraz realizowania celów. Nadmiernie wzmacniano przekonanie o wyjątkowości dziecka, chroniono nadmiernie przed znoszeniem frustracji czy dyskomfortu. Jednocześnie brakowało ukierunkowania czy nadzoru.

1. Schemat Roszczeniowość/Wielkościowość: Jeśli sądzisz, że jesteś lepszy/a od innych oraz przysługują ci szczególne prawa, a zasady i ograniczenia panujące w społeczeństwie ciebie nie dotyczą, to prawdopodobnie jest twój schemat. Nie bierzesz pod uwagę uczuć oraz zdania innych osób, ponieważ liczą się jedynie twoje potrzeby i odczucia. Masz wyraźny problem z empatią. Kontrolujesz innych dla poczucia władzy oraz wyższości.

1. Schemat Niewystarczająca Samokontrola/Samodyscyplina: Może być ci bardzo trudno kontrolowac frustrację i dyskomfort, w obliczu różnych zadań, lub postawionych celów. Często towarzyszy ci impulsywność w działaniu, ponieważ masz problem z tłumieniem czy modulowaniem uczuć. Brakuje ci wytrwałości i masz tendencję do omijania wszelkich trudności.

Obszar: nakierowanie na innych, charakteryzuje nadmierna odpowiedzialność i branie na siebie potrzeb innych, ich reakcji oraz uczuć- kosztem siebie i zaniedbania tego, co dla nas ważne. Zwykle motywacją jest uzyskanie miłości, akceptacji czy uznania, albo uniknięcie odrzucenia czy podtrzymanie relacji. Zawsze kosztem siebie. Dzieciństwo charakteryzuje się warunkową miłością i akceptacją: trzeba sobie zasłużyć i szczególnie się postarć, by zostać zauważonym, bądź docenionym. Potrzeby dorosłych są zwykle wazniejsze niż dążenia i pragnienia dzieci.

1. Schemat Podporządkowania: Możesz być przekonany/a, że twoje potrzeby, uczucia czy przekonania nie liczą się dla innych, zatem podporządkowujesz się innym oraz unikasz konfrontacji, w obawie przed negatywnymi konsekwencjami. Poświęcenie własnych potrzeb często prowadzi do frustracji złosći, co może z czasem prowadzić do eskalacji i wybuchów gniewu, zachowań bierno-agresywnych, a nawet symptomów psychosomatycznych.
2. Schemat Samopoświęcenia: Często dobrowolnie rezygnujesz z własnych potrzeb na rzecz innych. Towarzyszyć temu może duża wrażliwośc na cierpienie innych, co nawet wiąże się z próbą przejęcia odpowiedzialności za ich życie, czy próbami uszczęśliwiania ich. Jeśli pomyślisz o sobie i spróbujesz zaspokiić własne potrzeby, zwykle pojawia się poczucie winy. Bywa tak, że długotrwałe poświęcanie się prowadzi do poczucia żalu, wobec osób, dla których rezygnowałeś/łaś z własnych potrzeb.
3. Schemat: Poszukiwanie Akceptacji/Uznania: Szukasz nadmiernie docenienia, uznania albo podziwu, kosztem zaspokojenia własnych potrzeb. Może prowadzić to do pragnienia wysokiego statusu, pozycji, urody czy osiągniecia uznania społecznego, dzięki wyolbrzymionemu dbaniu o wygląd, karierę zawodową lub inne osiągnięcia.

Obszar: nadmierna czujność zahamowanie, to nadmierna tendencja do tłumienia potrzeb czy spontanicznych uczuć, a nawet wyborów, w imię spełnienia własnych wysokich standardów czy zasad. Kosztem czesto jest relaks, swobodne wyrażanie siebie, poczucie zdrowia i szczęścia, zaniedbanie relacji z innymi. W rodzinie pochodzenia kładło się nacisk na tłumienie emocji i pragnień, perfekcjonizm, osiągnięcia, sumiennośc i naukę, kosztem spontaniczności i zabawy, które są również ważne, byb zachowac równowgę i zdrowie psychiczne. Opiekunowie mogli być krytyczni i karzący, moralizatorscy i pesymistycznie nastawieni, oczekując spełnienia wysokich standardów.

15. Schemat Negatywizm/Pesymizm: Przejawia się u osób, dla których przysłowiowa szklanka zawsze będzie „do połowy pusta”, a nie pełna. Wybiórczo dostrzega negatywne aspekty zdarzenia, pomijając pozyttwne. Zawsze przewiduje, że zdarzy się coś złego, czemu towaryszy zamartwianie, ciągłe analizy, nadmierna czujność i tendencje do narzekania.
16. Schemat: Zahamowanie Emocjonalne: Jesli powstrzymujesz się od wyrażania uczuć, impulsów, myśli czy pragnień, a towarzyszą temu przekonania, że zranisz innych lub wzbudzisz w nich poczucie wstydu, bądź narazisz się na opuszczenie, albo obniży to twoją wartość- to pewnie twój schemat. Unikasz konfliktów, unikasz też spontaniczej ekspresji emocji, lub nawet rozmów o emocjach. Sprawiasz wrażenie osoby przesadnie racjonalnej i kontrolującej.
17. Schemat Wysokie Standardy/Nadmierny Krytycyzm: Nieustannie starasz się spełnić nierealistyczne wymagania oraz wygórowane standardy względem siebie, lub nawet względem innych. Zwykle robisz to po to, żeby uniknąć krytyki (ze strony innych lub samego siebie). Jest to schemat związany z perfekcjonizmem, skutecznością, czy wydajnością oraz oczekiwaniami nie do spełnienia. Poddajesz się temu kosztem własnego zdrowia, relacji z bliskimi czy innych wartości.
18. Schemat Bezwzględna Surowość/Karanie: Głęboko wierzysz, że jeśli ktoś popełni błąd, to zasługuje na surową karę, ponieważ jego zachowanie jest niewybaczalne. Krytykujesz, jesteś agresywny/a oraz nie masz cierpliwości do siebie oraz innych. Nie wybaczasz błędów, bez względu na kontekst i okoliczności. Typowe dla tego schematu jest myślenie zerojedynkowe oraz brak elastyczności.

Źródło: E. Roediger, B.A. Stevens, R. Brockman (2021). „Kontekstualna terapia schematów”. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.